Albanske sejalice
U Banatu, u vršačkim vinogorjima, je sedamdesetih godina XVIII veka primećena nepoznata bolest, filoksera grožđa koja je uništila plantaže, a istovremeno se pojavila crvena čađ na pšenici. Vršački seljaci su te dve pojave povezali i protumačili da su uzroci toga upotreba gvozdenih plugova. Kraće vreme nakon ovih pojava, seljaci su orali drvenim plugovima, dok nisu bili uvereni da je u pitanju samo njihova zabluda.
Banaćani su teško prihvatali upotrebu sejalica. Vekovima su sejali rukama i nisu imali poverenja u mašinsko zaprežno sejanje, koje se najviše koristilo na većim, naprednim imanjima. Po podacima iz 1871. godine, u celoj državi je bilo svega 6300 sejalica. Najviše su korištene prepravljene Vidačeve, tzv. “albanske sejalice”. One su bile široke oko tri metra. Kutije su bile u dva nivoa. Seme se stavljalo u više, veće kutije. Pogonski točkovi sejalice su pokretali preko prenosa osovinu koja je prolazila horizontalno kroz niže postavljene – manje kutije za seme, a odatle su valjci pričvršćeni na osovini prilikom pokreta izbacivali seme kroz otvore. Seme je padalo na dasku odakle se slobodno raspršivalo. Ove sejalice su se dugo koristile. Nedostatak im je bio što je seme ostajalo na površini zemlje, pa su seljaci posle morali da drljačom uvaljaju seme u zemlju. “Albanske sejalice” su, u odnosu na ručno sejanje, imale uštedu u semenu za oko 10%.
Mađarska sejalica (Hungarian Drill)
Sejalica Eduarda Kina, napravljena 1874. godine zvana ”Mađarska sejalica“ (Hungarian Drill) je izazvala pravu revoluciju po jedinstvenom, praktičnom rešenju. To je bila zaprežna mašina, širine oko dva metra, sa kutijama za seme iz kojih se mogao ravnomerno podešavati pad semena na pokretne ploče, koje su izbacivale seme u sprovodne lule, ispred koje su bili raončići. Na ovoj mašini se mogla podešavati dubina i razmak izbacivanja semena, što je kod pojedinih kultura, pogotovo kukuruza bilo vrlo bitno, zbog bolje obrade. Kin je sa svojom sejalicom ispravio sve nedostatke ranijih, kašikastih sejalica i postigao je ogroman uspeh u zemlji i inostranstvu.
Na Pariskoj svetskoj izložbi, 1878. godine je Eduard Kin osvojio zlatnu medalju i do 1890. godine je njegova fabrika napravila 10.000 sejalica. U Banatu su ove sejalice najrađe korištene jer su bile najpouzdanije. Pored njih, u upotrebi su bile i Sakove, Nikolsonove, Ringove, Meliharove, Hofer Šrancove, Garetove, Horzbijeve i Krausove sejalice. Sve one su verno služile i radile na banatskim poljima sve do Prvog svetskog rata.
Posle velike ekonomske krize, počinje u Banatu otvaranje novih fabrika poljoprivrednih mašina. Vršac je bio važan privredni centar. Njegovo, pretežno nemačko stanovništvo se bavilo, pored zemljoradnje, zanatstvom i preduzetništvom u svim granama privrede. U Vršcu je zanatska, bravarska radnja Balint Neukoma osnovana 1842. godine, do sedamdesetih godina izrasla u pravu fabriku. Sam Neukom je imao 28 svojih patentiranih izuma. U fabrici su se proizvodile alatke i prese za vinogradarstvo. Najpoznatiji proizvodi ove fabrike su: presa za grožđe, plug za vinograd sa špricom protiv perenospore, kazan za pečenje rakije i nama dobro poznata flaša za sodu vodu. Neukom je u svojoj fabrici imao parnu mašinu od 14 KS koja je pokretala strug, parni čekić i ostale alate. U Vršcu je postojala i fabrika poljoprivrednih mašina Đule Zajdla. On je pored proizvodnje mašina, imao i svoju livnicu i zapošljavao je od 60 do 80 radnika. Zajdlova fabrika je bila dobro opremljena za proizvodnju. Njegove alatke je pokretala parna mašina jačine 21 KS, koju je kasnije zamenio benzinski motor. Među prvima u Banatu, Zajdl je koristio i elektro motore u proizvodnji. On je bio poznat po svojim presama za grožđe koje su najviše tražene u Austriji. Vremenom je Zajdl proširio svoju proizvodnju i počeo je da pravi parne lokomobile, vršalice i druge poljoprivredne alatke. Njegovi proizvodi su bili traženi po južnom Banatu, Srbiji, Bugarskoj i Rumuniji.
Fabrika u Temišvaru, Aradu…
U Temišvaru je bila poznata fabrika za proizvodnju poljoprivrednih mašina Fajce. Značajnu proizvodnju je imala i fabrika braće Fridrih. Oni su proizvodili sve vrste poljoprivrednih mašina i parne lokomobile, a stare, stabilne parne mašine su prepravljali u samohodne. Treću fabriku u Temišvaru su otvorili krajem XIX veka, dva inžinjera, Marki i Barta, koji su pored proizvodnje mašina imali i livnicu. U Rešici je bila fabrika državnih železnica Ugarske.
Vrlo tražene proizvode je imala fabrika braće Šoljmoš i Janoš Vajcera iz Arada, kao i Ištvana Šimonfija iz Koložvara. Klejton-Šatlvort je imao svoje predstavništvo u Temišvaru i prodavao je parne i vršaće mašine, ručne vetrenjače, trijere, sejalice, krunjače za kukuruz, parne mlinove i postrojenja za vetrenjače, univerzalne čelične plugove, plugove sa dva i tri raonika, kao i mašine za vezivanje snopova američke kompanije – Valter A. Vud, fabrika mašina, kosačica i žetelica (Walter A. Wood Mowing and Reaping Machine Manufactoru).
Gvožđari
Indirektni učesnici u razvoju i popularizaciji poljoprivrednih mašina su bili i trgovci, jer su pored gvožđarskih proizvoda, prodavali poljoprivredne mašine domaćih i stranih proizvođača. Među prvima treba pomenuti Jevrejina Juliusa Dauna iz Zrenjanina, koji je 1867. godine otvorio svoju gvožđarsku radnju, ponosno je nazvavši „Kod Zlatnog pluga”. On je od 1879. godine bio ekskluzivni zastupnik kompanije Klejton-Šatlvort. Iz njegove reklame objavljene u nedeljniku Torontal (Torontál) se vidi, da firma iz Linkolna sa sedištem u Beču, nudi više puta nagrađivane parne lokomobile, čije je pogonsko gorivo bilo drvo, ugalj, ili slama. Julius Daun je prodavao i vršalice, krunjače za kukuruz, sejalice i mlinove na parni pogon. Osim njegove, u Zrenjaninu su bile poznate i trgovačke radnje Marcel Brauna i Bodog Berenjija.
Među najvećim trgovcima gvožđarskom robom i mašinama bili su Karolj Andrenji i njegov sin iz Velikog Varadina, koji su imali svoju veliku trgovinu i skladište u Aradu. U pančevačkim novinama se 1871. godine reklamirao trgovac Jovan Manojlović iz Beča, koji je nudio mašine za vršidbu sa konjskom i parnom snagom. Braća Stefanović su u Pančevu, 1884. godine otvorili svoju trgovinu gvožđa i gvožđarske robe sa stovarištem i prodavali su na veliko i malo: poljoprivredne mašine, osovine marke Vinter (za paorska kola), magnet-kose, pribore za vinogradarstvo i druge raznovrsne poljoprivredne alatke.
Izigrani kmetovi
Mada je najveća tekovine Revolucije 1848. godine bilo ukidanje kmetstva, u životu bezemljaša – želira, odnosno bivših kmetova i kontraktualista, koji su pod posebnim ugovorom koristili vlastelinsku zemlju, ništa se bitno nije izmenilo. Posle revolucije nije urađena agrarna reforma i bezemljaši nisu dobili ni okućnice, ni manje posede. Porastom stanovništva se njihov broj uvećavao. Po zakonu iz 1873. godine, kada je i izvršen premer i ukrupnjavanje vlastelinskih imanja u celinu, bivši kmetovi su mogli od vlastelina da otkupe zemlju koju su obrađivali. No, veleposednici su opet izigrali zakon, pa su delove svojih poseda izdavali u zakup novim bogatašima i kapitalistima, koji nisu poštovali nekadašnje ugovore sklopljene pre Revolucije 1848. godine, između kmetova i vlastelina. Zbog novonastalih kapitalističkih odnosa u poljoprivredi, mnoga baštovanska sela u Banatu su raseljena. Najdrastičniji primeri su raseljenja nekadašnjih duvandžija iz Lazareva, koje je naselio u XVIII veku jermenski trgovac Lazar. Pored Novog Kneževca je selo Budžak sasvim raseljeno i Filić samo delimično, koji su bili u posedu porodice Talijan. Imretelek je prestao da postoji, a Terjan je delimično raseljen. Oba sela su bila u blizini Čoke u posedu braće Lederer. Zbog ovakvog postupanja novih vlastelina i lošeg statusa bezemljaša i siromaha doći će do velikih nemira krajem XIX veka na teritoriji cele države.
Rasformiran Velikokikindski distrikt
U osmoj deceniji XIX veka u Banatu se događaju velike administrativne promene. Ukinuta je južnobanatska Vojna granica 1872. godine, a u Torontalskoj županiji je posle sto godina postojanja, Velikokikindski distrikt 1876. godine rasformiran i pripojen županiji. Opštine nekadašnjeg distrikta su podeljene na tri sreza: Novokneževački, Novobečejski i Velikokikindski. Posle njihovog priključenja županiji obavljen je popis stanovništva, 1880. godine. Po popisu je bilo 513.861 stanovnika, 18.254 manje, nego 10 godina ranije. Uzroci toga su bili: velika epidemija kolere 1873. godine i raseljavanje stanovništva zbog velikih poplava. Torontalskoj županiji su narednih godina najveće probleme predstavljale podzemne vode, zbog kojih se 1881-1882. godine nisu mogli obaviti poljoprivredni radovi na vreme. Narod je ostao bez hrane i samo je uz pomoć županije i države prebrodio ove teške godine.
Bačka preuzima primat
Dok su Banaćane kosile teške epidemije, a velike poplave ih prinuđivale da napuštaju svoje domove, susedna, znatno bogatija Bač-bodroška županija je polako, ali sigurno preuzimala primat u poljoprivrednoj proizvodnji, od banatskih županija Tamiš i Torontal. Sa razvojem poljoprivrede, u Bačkoj se brzo razvijala i upotreba poljoprivredne mehanizacije. Na teritoriji ove županije su osnovane značajne fabrike i radionice, koje su imale tržišne interese u Banatu prilikom prodaje i popravki poljoprivrednih mašina. Mnoge od ovih fabrika su postale velika konkurencija, već postojećim, mnogo poznatijim proizvođačima iz inostranstva, pa i iz glavnog grada Ugarske, Budimpešte.
Jedna od prvih fabrika u Bač-bodroškoj županiji za proizvodnju poljoprivrednih mašina je bila fabrika Rajnharda i Đule Hajpa u Crvenki, koja je počela sa radom 1870. godine. Braća Hajp su prvo radili popravke mašina i izrađivali manja oruđa za rad. Vremenom su proširili svoju proizvodnju i počeli su da izrađuju parne mašine, vršalice, sejalice, plugove, a bili su poznati i po tome, što su prerađivali stabilne parnjače u samohodne mašine, lokomobile. Njihovo tržište je bilo u Bačkoj, Banatu, Sremu, Slavoniji i Srbiji.
Među najvećim proizvođačima poljoprivrednih mašina je fabrika Zikmunda i druga iz Novog Sada osnovana 1888. godine. Ova fabrika je proizvodila sve vrste poljoprivrednih mašina, pravila je parne mašine, vršalice, mlinove i vage i bavila se livenjem čeličnih konstrukcija. Ona je zapošljavala oko sto radnika i svoje proizvode je plasirala širom Austrougarske, Srbije, Bosne, Rumunije, Francuske, Bugarske, Turske, a pogotovo u Banatu.
Pored pomenutih većih fabrika, u Bač-bodroškoj županiji su bile poznate i manje fabrike i radionice, koje su sa svojim proizvodima i uslugama mnogo doprinele u proširenju agromehanizacije na našim prostorima. Jedna je fabrika Jakoba Rajha i sinova iz Novog Sada, koja je proizvodila vage i poljoprivredne mašine. Druga fabrika je bila u Bečeju, a vlasnici su bili Rudolf Šumaher i sinovi. Ova fabrika je bila poznata po tome, što je prepravljala stabilne parnjače u lokomobile i proizvodila je i druge poljoprivredne mašine. Ona je imala veliko tržište u Banatu.
Proizvodnju i popravku mašina su još radili: Mihalj Dek iz Feketića, Lajoš Fuš iz Kule, Ištvan Goja iz Ravnog Sela, Jakob Hartman iz Vrbasa, Jakob Het iz Stanišića, Vilmoš Krumbak iz Crvenke, Mikloš Jasenović i Karolj Martinc iz Subotice, Peter Pešel iz Savinog Sela, Filep Pister iz Sivca, Balint Rap iz Odžaka, Jakob Šafhojzer iz Sivca, Henrik Rajh iz Budisave i Lamot iz Novog Sada. Kao značajan proizvođač, pridružiće im se početkom XX veka Polič i Varga iz Kule, koji su sa svojim plugovima bili nadaleko poznati.
Autor: Sabo Jožef