Razvoj poljoprivrede u Tamiškom Banatu (1718-1779)
Banat leži na jugoistoku Panonske nizije i danas ga dele tri države: Rumunija (18.945km²), Srbija (9.307km²) i Mađarska (217km²). Njegova ravnica je naseljena kontinuirano, od stvaranja čovečanstva do današnjih dana. Kada je Banat pripao Habzburškom carstvu, počela je da se intenzivno razvija poljoprivreda i sa njom uporedo poljoprivredna mehanizacija. Industrijska revolucija nije zaobišla Banat, jer su se neposredno posle otkrivanja parnih mašina, one pojavile na ovim prostorima. Sa razvitkom agromehanizacije, na banatskim poljima su već u XIX veku radile poljoprivredne mašine svih najvećih proizvođača sveta.
Proterivanje Turaka
Posle proterivanja Turaka iz Banata 1716-1718. godine, granica se pomerila na Dunav i oslobođena teritorija Banata je pripojena Austriji kao posebna krunska oblast. Dugogodišnji ratovi, vođeni između Austrije i Turske za prevlast nad Tamiškim Banatom, ostavili su teške posledice i duboke tragove. Zemlja je bila opustošena i zaparložena. Ogromna prostranstva su prekrivale neprohodne močvare, a epidemije malarije, kuge, kolere i trbušnog tifusa su dodatno kosile stanovništvo. Veći deo naroda se razbežao i odbegao i samo je malo starosedelaca Srba i Rumuna ostalo. Za veliku vrednost ovog zemljišta znao je princ Eugen Savojski, pobednik u mnogim bitkama i “car na bojnim poljima”. Osim što je bio vojnik, on je bio izuzetno mudar državnik, diplomata i savetnik tri cara, Leopolda I, Josifa I i Karla VI. Ostale su zapamćene njegove reči upućene caru Leopoldu I.
“Ja ću vam govoriti o jednoj zemlji koju vi ne poznajete, o kojoj niste čuli. Ja sam tu zemlju video, ja sam po njenoj masnoj, teškoj crnoj zemlji jahao, ja sam tamo svoje bitke vodio i voleo bih da mogu kroz nju da jašem kao njen gospodar. U toj zemlji ne leži samo hleb za mnogo hiljada ljudi, u toj zemlji je i rad za mnogo nezaposlenih ruku. Ta zemlja čeka na Vas Vaše veličanstvo! Vi imate u carstvu mnogo ljudi koji su gladni i željni zemlje, poklonite tu zemlju njima. Poklonite im i stvorite im novo carstvo, ne sa mačem kako se stvaraju carstva, nego sa ašovima i plugovima!”
Grof Florimund Mersi
Zbog zapuštenosti banatske pokrajine, bečki ratni savet i dvorska komora sa guvernerom Banata, generalom Klaudijem Florimundom Mersijem, bili su prinuđeni da izrade plan uređenja Banata. Osnovne odrednice su bile – vojna i politička uprava i brzi privredni preporod Banata. Grof Kolovrat je rekao: “Dvor neće gubiti ni vreme, ni priliku da Banat dovede u stanje procvata”.
Grof Florimund Mersi je dobro znao da do brzog privrednog preporoda Banata može doći samo masovnom i organizovanom kolonizacijom Nemaca, koji su bili dobre zanatlije i uz to su bili odani bečkom dvoru. Nemci su kolonizovani najviše iz južnih nemačkih pokrajina. Oni su u Banat stizali Dunavom na malim, drvenim lađama zvanim “ulmske kutije”. Put od Ulma do Pančeva, dug 1.500 km, trajao je oko dva meseca i bio je veoma naporan, jer je u svakoj lađi bilo od 150 do 200 ljudi. Prvi kolonisti su došli u Banat već 1718. godine. Ubrzo je Tamiški Banat postao obećana zemlja siromasima širom Evrope. Država je pod privilegovanim uslovima naseljavala Nemce zanatlije, koji su bili prvih deset godina oslobođeni svih poreza. Ostalim naseljenicima je bio obezbeđen prevoz, besplatan plac i materijal za izgradnju kuće, oruđe za obradu zemlje i višegodišnje poreske povlastice. Bečka komora je, želeći da od Banata stvori zlatni carski rudnik, osim Nemaca naseljavala i druge narode, Italijane i Špance koji su bili nosioci potpuno nove privredne grane na ovim prostorima – svilarstva. Italijani su, osim proizvodnje svile razvili veoma uspešno i proizvodnju pirinča. Iz drugih krajeva austrijske carevine i Evrope, doseljavali su se u Banat i drugi narodi: Česi, Slovaci, Rumuni, Srbi, Mađari, Bugari, Jermeni i Cincari. Razlozi njihovog naseljavanja su bili ekonomske prirode, rađeni sa ciljem da se u Banatu pokrene zaostala privreda. Nosioci privrednog razvoja su ipak bili Nemci, koji su sa sobom iz zapadne Evrope doneli najsavremenija oruđa za industriju i zemljoradnju.
Pored izgradnje puteva, počela je regulacija reka i odvodnjavanje poplavljenih površina. Država je velika sredstva uložila u regulaciju Begeja, koji nije imao ustaljeno korito i plavio je više od 20.000 kj. zemlje u središnjem delu pokrajine. Prokopavanjem novog kanala između Temišvara i Zrenjanina (Veliki Bečkerek) 1728-1760. godine, stvoreni su uslovi za brodski saobraćaj, koji je bio izuzetno važan za trgovinu i protok roba između dva najveća grada Banata. Pokrenuta je poljoprivreda, zemlje za obradu je bilo na pretek, pa ipak su se stanovnici Banata radije bavili stočarstvom nego poljoprivredom. U to vreme se od svih austrijskih pokrajina, sa banatskih prostora najviše izvozilo stoke u evropske države. Upravnici Banata, Engelshofen i Perlas su bili protiv naseljavanja Nemaca, jer su smatrali da bogatstvo pokrajine leži u stočarstvu i stočnoj trgovini i da, ako pašnjaci budu pretvoreni u oranice, to će biti na štetu stočarstva. Državni savet, a posebno carica Marija Terezija je bila neumoljiva i nije htela da odustane od naseljavanja Nemaca i svoje namere da Banat pretvori u žitnicu carevine.
Sesija
Vladavina Marije Terezije, poznata u istoriji kao “Terezijanska epoha”, bila je duga punih četrdeset godina i zapamćena je po dubokim i korenitim reformama. Status banatskih kmetova je regulisao urbar Marije Terezije iz 1767. godine, po kome je regulisan status podložnika. Određene su dužnosti i obaveze i veličine poseda kmetova. Po feudalnim zakonima apsolutističke države, vladar je bio isključivi vlasnik zemlje, a kmetovi su bili samo plodouživaoci, koji su od države uzimali u zakup jednu sesiju zemlje, koja je iznosila 24 kj oranica, 6 kj livada, 3 kj pašnjaka i 1 kj okućnice, na koji su plaćali porez opštinskim i komorskim službenicima. U neuređenim administrativnim i katastarskim uslovima, opštinski kneževi i državni činovnici su često zloupotrebljavali svoj položaj, pa je bila uobičajena slika sukoba i svađa.
Lep primer imovinskog stanja seljaka Banata, opisao je revizor južnog Banata Johan Jakob Erler 1774. godine: “Srbi imaju kuće i skloništa za stoku bolja nego Rumuni, imaju veća i uređenija imanja i bolje brinu o životinjama. Oni se intenzivnije bave poljoprivredom nego Rumuni, pa zato i raspolažu većom količinom oruđa. Kod Rumuna najveće selo od četiri stotine porodica ima sto plugova, a istovremeno, Srbi sigurno imaju tri stotine plugova. Rumuni imaju taljige (zaprega sa jednim konjem), a Srbi imaju kočije (zaprega sa dva konja). Broj seljaka sa volovskim kolima je podjednak. Isto tako treba primetiti, da mali broj seljaka raspolaže sa nekom malo boljom drljačom. Umesto toga svi koriste veći snop bodljikavog grmlja sa upregnutom stokom ispred grmlja i tako drljaju ugar.”
Velikokikindski privilegovani distrikt
Distrikt je osnovan 1774. godine i sastojao se od deset srpskih graničarskih sela. Po privilegiji Marije Terezije, zemlja je data na korištenje i uživanje graničarima, a ne u vlasništvo. Bila je katastarski izmerena i podeljena u sesije. Graničari su plaćali obavezan porez i desetak, ali su bili oslobođeni kuluka, za razliku od kmetova koji su živeli van Distrikta. Po popisu iz 1778. godine u Velikokikindskom distriktu, gde su živeli većinom Srbi, izbrojano je samo 408 plugova na 2.613 domaćinstava, a veći deo tih plugova je država dala seljacima. Iz ovog podatka se takođe vidi, da su se seljaci, Srbi i Rumuni, rađe bavili stočarstvom i proizvodnjom vune jer su od nje imali bolje prihode. Intenzivnijom poljoprivrednom proizvodnjom su se najviše bavili Nemci, koji su i bili najvičniji poljoprivredi na teritoriji Banata.
Druga kolonizacija
Druga kolonizacija Nemaca, sedamdesetih godina XVIII veka, donela je najveći pomak u agrarnoj mehanizaciji, jer su oni sa sobom iz zapadne Evrope doneli mnogo savremenije plugove sa gvozdenim raonikom i crtalom, koji su se kasnije uspešno proizvodili u državnim železarama jugoistočnog Banata, Oravici i Rešici. Starosedeoci su se tih novih plugova pribojavali, jer nisu znali njima da rukuju i zbog toga je poljoprivredni i tehnološki napredak tekao sporo i polako. Godišnje se oralo dva puta, a dubina oranja je bila svega desetak santimetara i zato su bili slabi prinosi. Naši seljaci su koristili zastareli dvopoljni sistem obrade zemlje, što je u praksi značilo da su zemlju svake druge godine odmarali. Nemci su koristili tropoljni sistem obrade (dve godine su radili zemlju, a treće je odmarali) koji je bio mnogo bolji, jer je zemlja bila bogata i plodna i davala je velike prinose.
Josif II isprobavao nove plugove
Car Josif II, reformator, čiji je glavni životni moto bio “sve za državu, ništa preko naroda”, bio je vrlo nezadovoljan što Banaćani teško prihvataju tehnološki napredak. Koliko je mnogo Mariji Tereziji i njenom najstarijem sinu –suvladaru Josifu II stalo da razviju poljoprivredu u Banatu, veoma slikovito pokazuje primer da je Josif II sam isprobavao nove plugove. No, i pored svih nastojanja bečki dvor nije uspeo da industriju i poljoprivredu Tamiškog Banata podigne na željeni nivo. Razloge lošeg stanja u Banatu je najbolje opisao sam car Josif II koji je u tri navrata boravio u pokrajini. “U Banatu vlada najkorumpiraniji sistem, nema privređivanja koje je štetnije od ovog, u svetu se nigde ne nalazi toliko lenjih i pokvarenih činovnika kao tu.” Smatrao je da u Banatu nivo privrede nije mnogo bolji, nego u vreme turske vladavine.
Zbog toga je on predložio preuređenje pokrajine i prodaju komorskih dobara. Njegov predlog dugo nije bio prihvaćen od strane državnog saveta. Zbog velikog pritiska ugarskog plemstva, 1779. godine Tamiški Banat je pripojen Ugarskoj i podeljen na tri županije: Krašovsko-severinsku, Tamišku i Torontalsku.
Autor: Sabo Jožef