Banat – žitnica carevine
Posebno u Engleskoj
Krajem XVIII veka u zapadnoevropskim zemljama, posebno u Engleskoj, postignut je veliki napredak u proizvodnji poljoprivrednih mašina i drugih oruđa za rad. Stvorena je parna mašina, koja će kasnije imati veliku ulogu u tehnološkom i industrijskom razvoju čovečanstva. Napravljeni su novi čelični plugovi, a engleske firme Barel (Burrell), Garet (Garrett) i Rensom (Ransome) su se takmičile u proizvodnji i osvajanju evropskog tržišta. Car Josif II je uveo niz reformi radi unapređenja države, u cilju priključenja austrijske carevine industrijski razvijenim državama. On je 5. januara 1786. godine izdao Naredbu o katastarskom premeru zemlje, koji je urađen 1787. godine zajedno sa prvim popisom stanovništva. Popis je izazvao negodovanje plemstva, jer se po njemu saznalo imovinsko stanje svih stanovnika države.
Prosvećivanje naroda
U Torontalskoj županiji su vlasti izdale naredbu sreskim načelnicima da uče i prosvećuju narod o savremenoj poljoprivrednoj proizvodnji, po knjizi evangelističkog sveštenika Samuela Tešedika, koja se pojavila 1786. godine. Samuel Tešedik je u svojoj knjizi opisao prednosti đubrenja i plodoreda. Mnogi naučnici su pisali knjige na tu temu i učili narod, jedan od njih je bio i Lajoš Miterpaher.
U Banatu su Nemci, od svih naroda bili najnapredniji u ratarstvu i stočarstvu i zato je županija izdala naredbu roditeljima drugih narodnosti, koji imaju više muške dece, da jedno dete moraju dati za slugu u nemačke porodice, da bi tamo naučilo savremeni način obrađivanja zemlje i štalsko gajenje stoke. Ova naredba je samo delimično uspela i to samo kod porodica koje su bile malo prosvećenije. Obrazovanju naroda priključili su se i veleposednici. U državnim okvirima, prvi je osnovao poljoprivrednu školu “Georgikon” na svom imanju u Kesthelju Đorđe Feštetić 1797. godine. Banaćanin Hristifor Nako iz Velikog Sent Mikloša je bio drugi 1799. godine. Nako je svake godine na svom imanju školovao 12 dece sa svog imanja. Za ostale učenike, iz drugih krajeva Banata škola je bila besplatna, deca su dobijala stan i hranu, a nastava je tekla na rumunskom, nemačkom i mađarskom jeziku. Ova škola je sa mnogo problema radila do 1846. godine, da bi 1855. godine bila konačno ukinuta.
Oslabljena Austrija
Banatska privreda i poljoprivreda su uzdrmane izbijanjem rata između Austrije i Turske koji je počeo 9. februara 1788. godine. Glavni štab austrijskih jedinica je bio u Temišvaru. U ratu je učestvovalo oko 180.000 austrijskih vojnika, a njihovu ishranu je obezbeđivalo stanovništvo Banata. U ovom ratu, sramnom po Austriju, zbog čestih upada Turaka u južni Banat, došlo je do velikih razaranja i iz tih krajeva je izbeglo preko 40.000 ljudi u druge krajeve Ugarske. Pljačkaški odredi turske vojske su uništili 147 sela. Krajem januara 1790. godine sklopljen je tursko-pruski savez, u Parizu je pala Bastilja, i usamljena, oslabljena Austrija je doživela ogromne ratne gubitke i priželjkivala je mir, dok se ugled teško bolesnog cara Josifa II rušio. Iskoristivši veliko nezadovoljstvo stanovništva koje je bilo na rubu revolucije, mađarska vlastela se otvoreno pobunila, carev brat Leopold ga je napustio i ostao u Firenci, njegov ministar Kaunic je odbio da ga vidi i nije ušao u njegovu bolesničku sobu godinu dana. Car je shvatio da više niko ne želi da ga sluša i formalno je povukao 30. januara 1790. godine gotovo sve svoje reformatorske zakone. Josif II, veliki reformator, ali i neshvaćeni car bez mnogo moći je umro potpuno sam i ostavljen od svih 20. februara 1790. godine. Turci su se povukli iz južnih delova Banata potpisivanjem mira u Svištovu 4. avgusta 1791. godine.
Gladne godine
Država je na mesto odbeglog i izginulog stanovništva u južni Banat ponovo naselila Nemce i Mađare, kojima je pored pomoći oko izgradnje kuća podeljeno 264.169 katastarskih jutara komorske zemlje. Nove doseljenike su čekale i druge nedaće. Zima 1793-94. godine je bila izuzetno jaka bez kiše i snega, a u proleće i leto su nastupile velike vrućine praćene sušom. Usevi su bili izuzetno loši, ili uopšte nisu nikli. Pšenica je bila visoka od 20 do 40 cm, a po jutru nije rodilo više od 100 do 200 kg. Velikokikindskom Magistratu je 2. jula 1794. godine prijavljeno da je suša tako velika, da u selima Melenci, Taraš, Novo Miloševo (Karlovo) i Kumane, ratari neće dobiti od žetve ni seme koje su u njive posejali. Selo Iđoš, kraj Velike Kikinde je, na primer, pre ove elementarne nepogode važilo za bogatije selo, iako nije imalo najkvalitetniju zemlju.
Seljaci su se, pored zemljoradnje, najviše bavili stočarstvom. U vlasništvu 318 porodica je bilo 800 konja, 900 volova, 704 krave, 6.089 ovaca i 50 svinja. Uzastopne sušne godine, posle kojih su sledile kišne praćene stočnom zarazom, dovele su stanovništvo do ivice gladi. Država je sve učinila da ovo ublaži i stanovnicima je iz državnih rezervi delila hranu za preživljavanje. Ipak su se mnogi doseljenici vratili u svoj nekadašnji zavičaj. Seljaci su od države dobili i besplatno seme žita i kukuruza za setvu, ali je i od toga jedan deo potrošen za ishranu. Zbog “gladnih” godina u Banatu, država je insistirala na većoj upotrebi krompira, koji je do tada za ishranu koristilo samo nemačko stanovništvo. Banat je 1797. godine pogodila još jedna velika nedaća, najezda skakavaca je pričinila ogromne štete i uništila useve.
Industrijska revolucija
Dok su Banaćani krajem XVIII veka vodili svoje bitke sa elementarnim nepogodama, štetočinama i bolestima, u Engleskoj je počela industrijska revolucija. Sve više su se primenjivala nova tehnološka dostignuća u industriji i poljoprivredi, što je izazivalo negodovanje radničke klase.
Prvi samohodni parni plug je proizveo Edžvort 1770. godine, a njegov plug su unapredili Vat, Bojdel, Ceresa i Maršal. Džems Vat je 1783. godine usavršio i patentirao parnu mašinu, koja je, zahvaljujući svojim tehničkim mogućnostima, dobila univerzalnu primenu u industriji. U poljoprivredi je najveći izum bila vršalica Škotlanđanina Endrjua Majklija, napravljena 1785. godine. On je prvi upotrebio rotacioni bubanj sa udarnim šinama i zupcima.
U Mađarskoj je sveštenik Ignjat Martinović konstruisao vršalicu koja se nažalost nije proširila, a zapamćena je kao kuriozitet svoga vremena. Prva vršalica u Ugarskoj se pojavila 1802. godine na imanju barona Lilijena u Erčiju, koju su sluge upalile iz bojazni da će ostati bez posla. Baron Lilijen je bio najnapredniji veleposednik svoga vremena. On je na svom imanju imao najbolje sejalice i druge poljoprivredne mašine i među prvima je uveo plodored i stajsko đubrenje svojih njiva. Trebalo je da prođe dosta vremena da se novi tehnički izumi iz Engleske prošire na evropski kontinent.
Opremljenost Banaćana poljoprivrednom mehanizacijom početkom XIX veka najbolje će pokazati naredni primeri. Na imanju Zagrebačkog kaptola u Biledu je 1802. godine, od oruđa za rad bilo samo 5 plugova, nekoliko rešeta i 7 zaprežnih kola. U južnobanatskoj Vojnoj granici je nadvojvoda Ludvig 1808. godine, zbog oporezivanja, pobrojao 5.447 plugova, od kojih je najviše bilo drvenih. U Vojnoj granici je 1817. godine u 20.497 kuća bilo 12.168 plugova i 1.909 drljača, od kojih samo 77 sa ”gvozdenim zubima“.
Autor: Sabo Jožef